Phát hiện sớm rối loạn nuốt là một phần quan trọng, tránh được nguy cơ t.ử v.ong và những biến chứng đáng tiếc xảy ra đối với người bệnh.
Ths. Lê Thị Hạ Quyên, Phó khoa phục hồi chức năng Bệnh viện Phục Hồi Chức Năng – điều trị bệnh nghề nghiệp TP.HCM hướng dẫn thực hành rối loạn nuốt sau đột quỵ. (Ảnh: Hải Linh)
Giảm nguy cơ t.ử v.ong cho người bệnh
BS. CKI Đinh Quang Thanh – Trưởng khoa Phục hồi Chức năng, Bệnh viện Phục hồi chức năng – điều trị bệnh nghề nghiệp TP.HCM – đã chia sẻ những kiến thức quan trọng tại khóa tập huấn phục hồi chức năng thần kinh sau đột quỵ, do Tổng Hội Y học Việt Nam phối hợp với Tổ chức Đột quỵ thế giới, Hội phục Hồi chức năng Việt Nam và Ever Pharma tổ chức ngày 25/11 tại BV Đại học Y Dược TP.HCM.
BS. Thanh cho biết, rối loạn nuốt là một thuật ngữ dùng để chỉ sự suy giảm hoặc rối loạn các giai đoạn miệng, hầu hoặc thực quản của quá trình nuốt. Tỷ lệ rối loạn nuốt ở bệnh nhân sau đột quỵ cấp từ 52%, sau một tuần là 25 – 30%.
BS Thanh phân tích: “Rối loạn nuốt là tình trạng xảy ra khi chất lỏng, thức ăn, nước bọt hoặc chất tiết không thể vận chuyển an toàn từ miệng qua thực quản xuống dạ dày gây ra hít sặc dẫn đến viêm phổi với tỉ lệ lên đến 70%, trong một số trường hợp nặng có thể gây t.ử v.ong. Vì vậy việc chẩn đoán và điều trị rối loạn nuốt ở bệnh nhân sau đột quỵ được coi là biện pháp làm giảm biến chứng cũng như t.ử v.ong”.
Đặc biệt, BS Thanh cũng cho biết thêm, đột quỵ não còn để lại các biến chứng rất nguy hiểm như rối loạn nuốt gây nguy cơ sặc; viêm phổi, n.hiễm t.rùng, loét da, viêm tắc mạch m.áu; đại tiểu tiện không tự chủ và suy dinh dưỡng…
“Chẩn đoán rối loạn nuốt phải dựa vào triệu chứng lâm sàng kết hợp với các phương pháp chẩn đoán hình ảnh. Tuy nhiên để sàng lọc rối loạn nuốt có thể dựa vào các công cụ lượng giá lâm sàng như thang điểm GUSS hoặc thang điểm MASA.
“Điều trị rối loạn nuốt có nhiều phương pháp như các phương pháp bù trừ, các kỹ thuật phục hồi chức năng, các biện pháp can thiệp xâm nhập và điều trị ngoại khoa. Trong đó phục hồi chức năng nuốt được coi là phương pháp an toàn, hiệu quả cao, giúp ngăn ngừa các biến chứng và giảm tỉ lệ t.ử v.ong cho người bệnh” – BS Đinh Quang Thanh chia sẻ.
Lớp tập huấn phục hồi chức năng thần kinh sau đột quỵ tại Bệnh viện Đại Học Y Dược TP.HCM (Ảnh: Hải Linh)
Các triệu chứng rối loạn nuốt thường gặp
Qua phân tích của BS, chỉ một vận độngnuốt nhưng đây là một động tác nửa chủ động nửa tự động, đòi hỏi sự phối hợp nhiều nhóm cơ nhằm đẩy viên thức ăn từ miệng vào dạ dày.
Cụ thể, quá trình nuốt được chia ra thành 4 giai đoạn khác nhau, bao gồm giai đoạn chuẩn bị, với các hoạt động cắn, nhai, nghiền thức ăn để tạo thành viên thức ăn mềm, nhuyễn có thể nuốt được. Giai đoạn miệng là khi viên thức ăn kích thích vùng nhận cảm nuốt ở quanh vòm họng, đặc biệt trên các cột hạnh nhân (cột Amydal), xung động truyền về trung tâm nuốt ở hành não theo các sợi cảm giác của dây thần kinh số V và dây thần kinh số IX. Lưỡi đẩy viên thức ăn, ngụm nước uống ra sau để đưa vào vùng hầu.
Giai đoạn hầu được phân tích là vòm khẩu cái mềm được kéo lên trên để đóng lỗ mũi sau, ngăn sự trào ngược của thức ăn vào khoang mũi. Toàn bộ thành họng co lại đẩy viên thức ăn từ họng vào thực quản. Cuối cùng là giai đoạn thực quản với chức năng chủ yếu là đưa thức ăn từ họng vào dạ dày nhờ các sóng nhu động. Các sóng nhu động thực quản được chi phối bởi dây thần kinh số IX, dây thần kinh số X và đám rối Auerbach.
Bất kỳ sự rối loạn nào trong các giai đoạn nói trên đều dẫn đến rối loạn nuốt. Giai đoạn miệng với các triệu chứng tồn đọng thức ăn trong miệng, khiến chảy nước dãi, rơi vãi thức ăn; giai đoạn hầu thức ăn hoặc nước uống khó đi xuống dạ dày, dẫn đến một phần lọt vào các đường ngoài thực quản như khí quản, mũi; giai đoạn thực quản cảm giác thức ăn còn đọng lại ở cổ, dẫn tới viêm phổi, sụt cân không rõ nguyên nhân, thay đổi thói quen ăn uống của người bệnh.
Ths. Lê Thị Hạ Quyên – Phó khoa Phục hồi Chức năng Bệnh viện Phục Hồi Chức Năng – Điều trị bệnh nghề nghiệp TP.HCM – cho biết: “Giai đoạn phục hồi rối loạn nuốt sau đột quỵ cấp phải kết hợp hai phương pháp, vừa dùng các thuốc dinh dưỡng thần kinh giúp đẩy mạnh tái cấu trúc não, kích thích tính mềm dẻo của thần kinh vừa sử dụng phương pháp phục hồi chức năng rối loạn nuốt (Vật lý trị liệu, liệu pháp phục hồi ngôn ngữ, vận động trị liệu,…) một cách hợp lý, cụ thể cho từng bệnh nhân. Nếu làm tốt, sẽ góp phần giảm thiếu các khiếm khuyết, biến chứng tái phát để người bệnh nâng cao khả năng sống độc lập, nâng cao chất lượng sống và sớm trở lại cuộc sống thường ngày”.
Rối loạn nuốt ở người bệnh đột quỵ não
Rối loạn nuốt là một trong những vấn đề thường gặp nhất và xảy ra sớm nhất sau đột quỵ não, chủ yếu gặp ở tổn thương hệ tuần hoàn sau.
Hình minh họa.
Rối loạn nuốt là một di chứng tai biến mạch m.áu não rất thường gặp. Ngoài việc làm người bệnh khó khăn trong ăn uống, rối loạn nuốt có thể gây ra các biến chứng nguy hiểm như hít sặc, viêm phổi, khó thở và có thể dẫn đến t.ử v.ong.
Theo bác sĩ Nguyễn Hải Linh, Trung tâm Đột quỵ não, Bệnh viện Trung ương Quân đội 108, thông thường có 3 giai đoạn rối loạn nuốt cần được phát hiện và đ.ánh giá:
Rối loạn giai đoạn miệng: Tồn đọng thức ăn trong miệng; chảy nước dãi; rơi vãi thức ăn.
Rối loạn giai đoạn hầu họng: Trào ngược miệng – mũi; khó khăn trong khởi đầu nuốt, trì hoãn nuốt; ho hoặc sặc khi nuốt; thay đổi giọng nói hay tốc độ nói sau khi nuốt; ho chủ động không hiệu quả.
Rối loạn giai đoạn thực quản: Cảm giác thức ăn còn đọng ở cổ, ngực; viêm phổi gần đây; sụt cân không rõ nguyên nhân; thay đổi thói quen ăn uống.
Có nhiều cách phát hiện người bệnh bị rối loạn nuốt tùy theo các trường hợp cụ thể:
– Nếu người bệnh đang nằm viện, rối loạn nuốt sẽ được bác sĩ phát hiện bằng cách kiểm tra vận động cơ hầu họng, lưỡi, thực hiện nghiệm pháp GUSS (Gugging Swallowing Screen), thang điểm MASA, các biện pháp chẩn đoán can thiệp như nội soi ống mềm, chiếu X-quang uống Barit quay video hoặc đ.ánh giá độ bão hòa oxy mao mạch…
– Nếu đang được chăm sóc ở nhà, người bệnh có thể xuất hiện các dấu hiệu sau đây:
Khi đang ăn uống thì thức ăn, nước uống trong miệng chảy ra ngoài, rơi vãi thức ăn. Bệnh nhân thường xuyên bị chảy nước bọt, nước bọt bị đọng nhiều trong miệng.
Khó khăn trong việc cắn, nhai, dùng lưỡi di chuyển thức ăn, ngậm thức ăn lâu, phải gắng sức khi nuốt, khi nuốt rồi vẫn thấy thức ăn vướng trong họng.
Bệnh nhân bị ho hoặc sặc khi nuốt. Thường xuyên ho khi đang nhai chưa nuốt, khi mới nuốt và một thời gian lâu sau khi nuốt.
Bệnh nhân bị thay đổi giọng nói, tốc độ nói sau ăn.
Bị viêm phổi tái phát nhiều lần, sụt cân không rõ nguyên nhân, thay đổi thói quen ăn uống.
Do các biến chứng nguy hiểm có thể đe dọa tính mạng nên nếu có nghi ngờ người bệnh đang bị rối loạn nuốt sau tai biến mạch m.áu não, người nhà nên đưa người bệnh đến các cơ sở y tế để khám và điều trị.
Làm thế nào để điều trị phục hồi rối loạn nuốt trong đột quỵ não?
Người bệnh có thể vận dụng các bài tập phục hồi chức năng nuốt như:
– Thay đổi tư thế khi nuốt: gặp cằm ra trước khi nuốt ở tư thế đầu 30 – 45 độ, xoay mặt về bên liệt khi nuốt, nghiêng đầu sang bên lành.
– Các bài tập giúp gia tăng nhận thức về cảm giác mặn, ngọt, nóng, lạnh… để kích thích phản xạ nuốt.
– Các bài tập vận động lưỡi, tập phát âm để giúp làm tăng độ mạnh, độ bền của các cơ môi, lưỡi hàm. Các bài tập nuốt gắng sức, tập đẩy hàm, tập nuốt với kích thích nuốt, tập nhóm cơ hỗ trợ nuốt…giúp làm sạch họng và giảm tồn đọng thức ăn, nước bọt ở miệng.
Đối với người bệnh có rối loạn nuốt nghiêm trọng, hầu họng bị liệt và không thể ăn uống được, người bệnh sẽ được chỉ định cho ăn qua ruột bằng cách đặt sonde miệng – dạ dày; sonde mũi – dạ dày; mở dạ dày qua da bằng nội soi; mở hỗng tràng qua da bằng nội soi; hoặc nuôi dưỡng bằng đường truyền tĩnh mạch… đây là phương pháp điều trị xâm lấn đối với người bệnh rối loạn nuốt.
Bên cạnh đó, người bệnh có rối loạn nuốt cần lưu ý chế độ dinh dưỡng hợp lý, có thể tham khảo thông tin từ Hiệp hội dinh dưỡng Hoa Kỳ về 4 mức độ sau: Mức độ 1: Thức ăn xay nhuyễn, có độ kết dính cao, dạng pudding, yêu cầu nhai rất ít; Mức độ 2: Thay đổi về mặt cơ học (Thức ăn kết dính, ẩm, cần nhai một chút); Mức độ 3: Tiến bộ (Thức ăn mềm đòi hỏi nhai nhiều hơn); Mức độ 4: Bình thường (Không hạn chế, cho phép mọi loại thức ăn).
Phát hiện sớm rối loạn nuốt trong đột quỵ não và điều trị kịp thời giúp bệnh nhân hạn chế các biến chứng, chức năng nuốt và việc ăn uống được sớm phục hồi.
